| 80 năm qua, những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo – những giá trị cốt lõi của Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 vẫn giữ nguyên giá trị, soi đường, định hướng cho tiến trình phát triển của văn hóa Việt Nam.
Từ ngày 25 đến ngày 28/2/1943, tại Võng La, một địa điểm An toàn khu của Trung ương (nay là xã Võng La, huyện Đông Anh, Hà Nội) trước "Thời cuộc phát triển, tình hình thế giới và Đông Dương biến chuyển mau lẹ, khác thường… Đáng lẽ lúc này một cuộc Đảng Đại hội hay một cuộc toàn thể Trung ương hội nghị phải họp để quyết định những vấn đề mới"[1] "sẽ có ảnh hưởng rất lớn đối với cuộc vận động cách mạng dân tộc giải phóng Đông Dương"[2] nhưng trong hoàn cảnh Phát xít Nhật và thực dân Pháp điên cuồng đàn áp, khủng bố các lực lượng cách mạng, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã nhận trọng trách tiến hành Hội nghị để "Nhận xét tình hình mới" và ra "Nghị quyết những điều cần thiết,… những công việc phải làm ngay đặng mau hoàn thành nhiệm vụ dân tộc giải phóng"[3]. Tại hội nghị lịch sử này, Đề cương về Văn hóa Việt Nam do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo được thông qua. Cuối tháng 2/1943, Đảng ta ban hành nghị quyết của Ban Thường vụ Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương và Đề cương về văn hóa Việt Nam
|
Cổng làng Chài, Võng La, Đông Anh, Hà Nội
| Đảng ta công bố bản Đề cương văn hóa trong bối cảnh cuộc thế chiến lần thứ hai diễn biến rất mau lẹ và quyết liệt, "không còn là đế quốc chủ nghĩa chiến tranh nữa mà là chiến tranh Phát xít xâm lược và chống Phát xít xâm lược" [4]. Năm 1943, Liên Xô bắt đầu cuộc Tổng phản công đánh đuổi lực lượng Phát xít ra khỏi nước; phe dân chủ sẽ thừa thắng phản công Phát xít Nhật ở Viễn Đông. Ở Việt Nam, phong trào cách mạng sau nghị quyết Trung ương 8 (5/1941) đến 1943 đã có bước phát triển mạnh mẽ: Cuộc đấu tranh chính trị, kinh tế diễn ra trên cả ba miền; đáng chú ý đã có "nhiều cuộc tranh đấu võ trang có tính cách du kích và khởi nghĩa" [5]. |
Từ tình hình trên, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đi tới nhận định: "Công việc sửa sang chiến đấu lật đổ quyền thống trị của Phát xít Nhật – Pháp là rất cần"[6]. Ban Thường vụ Trung ương chủ trương: "Toàn bộ công tác của Đảng ta lúc này phải nhằm vào cho chuẩn bị khởi nghĩa, để một khi có cơ hội đến sẽ kịp thời đưa quần chúng nhân dân ra chiến đấu"[7]. Ban Thường vụ Trung ương đã quyết định 5 vấn đề mới, cấp bách trong đó chỉ thị cho toàn Đảng phải kiên quyết hành động thực hiện có hiệu quả các nhiệm vụ, giải pháp trong kế hoạch chuẩn bị khởi nghĩa của Trung ương. Trong nhiệm vụ giải pháp về vận động sâu rộng nhằm động viên mọi giai tầng xã hội tham gia cuộc Tổng khởi nghĩa, Ban Thường vụ Trung ương đã quyết định một chủ trương lớn: Tiến hành cuộc vận động văn hóa. Đảng cần phải phái cán bộ chuyên môn hoạt động về văn hóa, đặng gây ra một phong trào văn hóa tiến bộ, văn hóa cứu quốc, chống văn hóa phát xít. Do đó tại Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương họp ở Võng La (Đông Anh, Phúc Yên) vào tháng 2/1943, Đảng ta đã thông qua: Đề cương về Văn hóa Việt Nam!
|
| Cương lĩnh đầu tiên của Đảng ta về văn hóaNhân dịp kỷ niệm lần thứ 40 Đề cương Văn hóa Việt Nam, Đồng chí Trường Chinh, Chủ tịch Hội đồng Nhà nước đã đọc một bài diễn văn quan trọng đề cập tới những nội dung cơ bản, những giá trị cốt lõi của Văn kiện lịch sử này: "Đề cương văn hóa Việt Nam không dài, có nhiều hạn chế vì trong hoàn cảnh bí mật Trung ương chưa đủ điều kiện nghiên cứu sâu sắc các vấn đề liên quan đến cách mạng văn hóa Việt Nam. Nhưng Đề cương văn hóa đã thâu tóm được những vấn đề cơ bản của Văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng của chủ nghĩa Marx-Lenin, trong điều kiện lúc đó của cách mạng Việt Nam" [8].
Trên cơ sở phương pháp luận Mác xít, gắn chặt với phân tích sâu sắc thực tiễn, nhất là thực trạng của nền văn hóa Việt Nam dưới ách thống trị, kìm kẹp, nô dịch của Phát xít Nhật – Pháp, Đề cương đã trình bày những thành tố chủ yếu của nội hàm văn hóa bao gồm cả tư tưởng, học thuật (khoa học), nghệ thuật (văn học nghệ thuật) cùng mối quan hệ biện chứng giữa các thành tố này. Trong ba thành tố chủ yếu trên, Tư tưởng có ý nghĩa quan trọng hàng đầu của văn hóa. Tư tưởng liên quan trực tiếp đến thế giới quan, nhân sinh quan, đến nhận thức, tình cảm, đến cách ứng xử của con người đối với xã hội, đối với tự nhiên, đối với bản thân. Tư tưởng, đạo đức, lối sống là những lĩnh vực then chốt của văn hóa. Còn thành tố Học thuật (khoa học) là yếu tố nền tảng, quyết định đến tính chất, chất lượng của nền văn hóa. Học thuật liên quan trực tiếp đến tri thức khoa học, đến học vấn, đến sự hiểu biết là điều kiện để con người khám phá và cải tạo thế giới. Do đó, Học thuật-khoa học liên quan trực tiếp đến hoạt động giáo dục, đào tạo, đến trao truyền tri thức, bồi dưỡng nâng cao dân trí… Học thuật-khoa học đòi hỏi mọi người nêu cao tinh thần không ngừng học tập, học tập suốt đời, xây dựng xã hội học tập, nâng cao tri thức, năng lực hoạt động thực tiễn. Còn thành tố Nghệ thuật (văn học nghệ thuật) là lĩnh vực rất quan trọng và tinh tế của văn hóa, thể hiện khát vọng chân, thiện, mỹ của con người. Văn học có vai trò quan trọng không gì có thể thay thế trong việc giáo dục bồi dưỡng tâm hồn, tình cảm, nhân cách, lối sống tốt đẹp cho con người.
|
Đề cập đến vị trí và vai trò của Văn hóa trong sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc, Đề cương khẳng định: "Mặt trận văn hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa) ở đó người cộng sản phải hoạt động. Không phải chỉ làm cách mạng chính trị mà còn phải làm cách mạng văn hóa nữa. Có lãnh đạo được phong trào văn hóa, Đảng mới có ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả".
Trước khi trình bày các quan điểm của Đảng về cách mạng văn hóa, Đề cương đã đưa ra hai ức thuyết (giả thuyết) về tiền đồ văn hóa Việt Nam.
|
|
| Tiếp theo, Đề cương trình bày các quan điểm của Đảng ta về vấn đề cách mạng văn hóa Việt Nam: Trước hết là tính tất yếu, điều kiện tiền đề tiến hành thành công cách mạng văn hóa: a- Phải hoàn thành cách mạng văn hóa mới hoàn thành được cuộc cải tạo xã hội. b- Cách mạng văn hóa muốn hoàn thành phải do Đảng cộng sản Đông Dương lãnh đạo. c- Cách mạng văn hóa có thể hoàn thành khi nào cách mạng chính trị thành công (Cách mạng văn hóa phải đi sau cách mạng chính trị). Những phương pháp cải cách văn hóa đề ra bây giờ chỉ là dọn đường cho cuộc cách mạng triệt để mai sau. Về mục tiêu của cách mạng văn hóa là văn hóa xã hội chủ nghĩa. Về mối quan hệ giữa cách mạng văn hóa Việt Nam và cách mạng dân tộc giải phóng, Đề cương nhấn mạnh: Cách mạng văn hóa ở Việt Nam phải dựa vào cách mạng dân tộc giải phóng mới có điều kiện phát triển. Cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam chỉ có thể trong trường hợp may mắn nhất đưa văn hóa Việt Nam tới trình độ dân chủ và có tính chất dân tộc hoàn toàn độc lập dựng nên một nền văn hóa mới. Phải tiến lên thực hiện cách mạng xã hội ở Đông Dương gây dựng một nền văn hóa xã hội ở khắp Đông Dương. Đề cương cũng làm rõ mục tiêu trước mắt của cuộc vận động văn hóa ở Việt Nam là xây dựng nền văn hóa mới, tuy chưa phải là nền văn hóa xã hội chủ nghĩa. Nền văn hóa mới của Việt Nam có hai tính chất dân tộc và dân chủ mới; trong giai đoạn này là cách mạng và tiến bộ nhất ở Đông Dương.
|
 Tổng Bí thư Trường Chinh, tác giả Đề cương về văn hóa Việt Nam 1943
|
Đề cương xác định 3 nguyên tắc của cuộc vận động văn hóa ở Việt Nam thời kỳ này là:- Dân tộc hóa; chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa khiến cho văn hóa Việt Nam phát triển độc lập.
- Đại chúng hóa; chống lại mọi chủ trương hành động làm cho văn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng.
- Khoa học hóa; chống lại tất cả những cái gì làm cho văn hóa trái khoa học, phản tiến bộ.
|
| Tính thuyết phục và chiến đấu cao của các quan điểm, tư tưởng chỉ đạo, hướng dẫn tổ chức hành động của Đề cương văn hóa đã thức tỉnh những trí thức văn nghệ sĩ đang bi quan, dao động, mất phương hướng nay thấy được: Muốn giải phóng mình thì phải tự nguyện dấn thân vào con đường giải phóng dân tộc, trí thức văn nghệ sĩ phải là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng - văn hóa trong cách mạng giải phóng dân tộc. Văn kiện lịch sử này thực sự đã trở thành ngọn cờ tập hợp, tổ chức và cổ vũ hành động đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩcả nước vào cuộc chiến đấu phá vỡ xiềng xích của văn hóa phát xít, thực dân, phát huy mạnh mẽ sức mạnh văn hóa tinh thần của toàn dân tộc cho thắng lợi của cuộc cách mạng tháng 8/1945. Với những nội dung được trình bày trong Đề cương về văn hóa Việt Nam 1943 cùng sức mạnh văn hóa tinh thần được tạo ra trong cuộc vận động văn hóa từ tháng 2/1943 đã góp phần xứng đáng vào thắng lợi vĩ đại của cuộc cách mạng tháng 8, lập nên nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á, chúng ta hoàn toàn có thể khẳng định rằng: Đề cương về văn hóa Việt Nam 1943 là cương lĩnh đầu tiên của Đảng ta về văn hóa. Nguyên giá trị, soi đường, định hướng cho tiến trình phát triển của văn hóa Việt Nam Ngay sau Cách mạng tháng 8 thành công, trong tình cảnh tập trung chống giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm, chúng ta đã tổ chức thành công Hội nghị văn hóa Toàn quốc lần thứ I (11/1946) và Hội nghị văn hóa Toàn quốc lần thứ II (7/1948). Hai sự kiện lịch sử này có ý nghĩa như Hội nghị Diên Hồng về văn hóa, khẳng định tầm nhìn thời đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh và của Đảng ta về vị trí vai trò của văn hóa, về đường lối xây dựng "một nền văn hóa kháng chiến kiến quốc của toàn dân" và "nền văn hóa mới của nước nhà, lấy hạnh phúc của đồng bào, của dân tộc làm cơ sở", để "Đem văn hóa lãnh đạo quốc dân để thực hiện Độc lập tự cường và tự chủ". "Xây dựng nền văn hóa mới phải làm thế nào cho văn hóa vào sâu trong tâm lý của quốc dân, nghĩa là văn hóa phải sửa đổi được tham nhũng, lười biếng, phù hoa, xa xỉ. Văn hóa phải làm thế nào cho ai cũng có lý tưởng tự chủ, độc lập, tự do. Đồng thời văn hóa phải làm thế nào cho quốc dân có tinh thần vì nước quên mình, vì lợi ích chung mà quên lợi ích mình". "Văn hóa phải làm thế nào cho mỗi người dân Việt Nam từ già đến trẻ, cả đàn ông lẫn đàn bà ai cũng hiểu nhiệm vụ của mình là biết hưởng hạnh phúc của mình nên được hưởng, số phận của dân tộc ta ở trong tay ta, văn hóa phải soi đường quốc dân đi" [9]. "Trong sự nghiệp vĩ đại kháng chiến kiến quốc của dân tộc ta, văn hóa gánh một phần rất quan trọng…các nhà văn hóa cần được tổ chức chặt chẽ đi sâu vào quần chúng. Nhiệm vụ văn hóa chẳng những để cổ động tinh thần và lực lượng kháng chiến kiến quốc bây giờ mà còn để lưu truyền cái lịch sử oanh liệt kháng chiến kiến quốc cho hậu thế". "Đang có phong trào thi đua ái quốc của toàn dân… Hội nghị văn hóa toàn quốc sẽ có một chương trình thi đua ái quốc về mặt trận văn hóa" [10]. |
Ảnh chụp lại bài viết đăng trên Báo Cứu quốc số ra ngày 25/11/1946 tổng thuật lại những nội dung quan trọng của Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ nhất.
| Sau hội nghị văn hóa, với phương châm hành động: "Văn hóa hóa kháng chiến", "Kháng chiến hóa văn hóa", "Xây dựng đời sống mới", văn hóa Việt Nam đã thực sự là động lực tinh thần để huy động tất cả mọi nguồn lực cho cuộc kháng chiến, góp phần quan trọng làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ. Từ năm 1954, cả nước thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược xây dựng CNXH ở miền Bắc và đấu tranh thống nhất nước nhà. Đảng ta thường xuyên quan tâm lãnh đạo xây dựng và phát triển nền văn hóa mới, con người mới. Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ III – 1960, Đảng ta xác định mục tiêu, phương hướng nhiệm vụ, quan điểm chỉ đạo tiến hành cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa về tư tưởng, văn hóa và kỹ thuật nhằm xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến thiết thực phục vụ sự nghiệp cách mạng và không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân. Đảng coi trọng lãnh đạo phát triển nền văn nghệ, báo chí, xuất bản, truyền thanh, điện ảnh, thư viện, bảo tàng, nâng cao tính tư tưởng, tính chiến đấu, tính quần chúng trong các lĩnh vực đó; đồng thời Đảng đặc biệt quan tâm lãnh đạo công tác văn hóa quần chúng và xây dựng các hoạt động và thiết chế văn hóa ở cơ sở. Sự lãnh đạo của Đảng trên mặt trận văn hóa từ 1960 đến 1975 đã phát huy sức mạnh tổng hợp của các lực lượng làm văn hóa hướng vào thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược vừa kiến quốc vừa kháng chiến chống Mỹ cứu nước để giành thắng lợi hoàn toàn với Đại thắng mùa xuân 1975, thống nhất Tổ quốc, đưa cả nước vào kỷ nguyên độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội.
|
| Từ năm 1986, Đảng ta đã khởi sướng và lãnh đạo sự nghiệp đổi mới đồng bộ và toàn diện các lĩnh vực của đời sống xã hội, từ kinh tế, chính trị đến văn hóa xã hội, an ninh quốc phòng và đối ngoại. Đường lối đổi mới của Đảng trong lĩnh vực văn hóa kết tinh trong hai Nghị quyết: Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc và Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI xây dựng và phát triển nền văn hóa và con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Kế thừa và phát triển sáng tạo các quan điểm, tư tưởng chỉ đạo trong Đề cương về văn hóa 1943, trong Đường lối xây dựng nền văn hóa kháng chiến kiến quốc của toàn dân trong hai cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc, nhận thức đúng đắn quy luật vận động của các thành tố văn hóa trong thời kỳ phát triển mới của dân tộc, Đảng ta khẳng định: Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc với hai tính chất chủ yếu: Tiên tiến và dân tộc.Tiên tiến là yêu nước và tiến bộ mà nội dung cốt lõi là lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội theo chủ nghĩa Marx-Lenin, tư tưởng Hồ Chí Minh nhằm mục tiêu tất cả vì con người, vì hạnh phúc và sự phát triển phong phú, tự do, toàn diện của con người trong mối quan hệ hài hòa giữa cá nhân và cộng đồng, giữa xã hội và tự nhiên. Tiên tiến không chỉ về nội dung tư tưởng mà cả trong hình thức biểu hiện, trong các phương tiện chuyển tải nội dung. Bản sắc dân tộc bao gồm những giá trị bền vững, những tinh hoa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam được vun đắp nên qua lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước. Đó là lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc, tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng, gắn kết cá nhân – gia đình – làng xã – Tổ quốc. Lòng nhân ái khoan dung trọng nghĩa tình đạo lý; đức tính cần cù sáng tạo trong lao động, sự tinh tế trong ứng xử, tính giản dị trong lối sống. Bản sắc văn hóa dân tộc còn đậm nét cả trong các hình thức biểu hiện mang tính dân tộc độc đáo.
Về mục tiêu, xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện hướng đến Chân – Thiện – Mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.
|
|
|
