Tại Việt Nam, lâu nay có nhiều điểm nghẽn khiến khoa học công nghệ dù được quan tâm nhưng chưa thể phát triển mạnh mẽ. Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị ra đời và tiếp đó là Nghị quyết 193/2025/QH15 của Quốc hội về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc biệt tạo đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia cũng chỉ ra những điểm nghẽn và biện pháp tháo gỡ. Từ góc nhìn của người làm nghiên cứu, có thể thấy 5 điểm “thiếu và yếu” kỳ vọng sẽ được tháo gỡ trong thời gian tới.
Thứ nhất, thiếu nguồn lực tài chính. Đây đang là trở ngại lớn cho nghiên cứu và phát triển (R&D) tại Việt Nam. Ngân sách nhà nước cho khoa học công nghệ thường dưới 1% GDP, thấp hơn nhiều so với mức 2-3% của các nước phát triển. Điều này dẫn đến hạn chế kinh phí cho các dự án dài hạn và cơ sở hạ tầng hiện đại. Trong hội nghị ngày 13/1/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh cần ưu tiên ngân sách nhà nước cho KHCN và huy động nguồn lực xã hội, yêu cầu đảm bảo mức chi tối thiểu 3% ngân sách nhà nước cho KHCN, tăng dần theo thời gian. Nghị quyết 57 đặt mục tiêu chi cho R&D đạt 2% GDP vào năm 2030, trong đó hơn 60% đến từ khu vực tư nhân. Đồng thời, các quỹ đầu tư mạo hiểm và quỹ đổi mới sáng tạo sẽ được thành lập để hỗ trợ tài chính. Ngoài ra, tối thiểu 15% ngân sách khoa học sẽ được dành cho các công nghệ chiến lược như AI, bán dẫn và năng lượng tái tạo. Các mục tiêu này là bước đột phá trong huy động nguồn lực cho nghiên cứu.
Thứ hai, thiếu nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực nghiên cứu và phát triển. Hiện tại, tỷ lệ nhân lực R&D chỉ khoảng 7-8 người trên 10.000 dân, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 12 người vào năm 2030. Một trong những nguyên nhân chính là chảy máu chất xám và mức lương chưa đủ hấp dẫn. Tổng Bí thư nhấn mạnh việc xây dựng đội ngũ nhân lực KHCN chất lượng cao và đề xuất chính sách đặc thù thu hút chuyên gia trong và ngoài nước. Ông cũng đề xuất các chính sách về quốc tịch, nhà ở và thu nhập để giữ chân nhân tài. Nghị quyết 57 đưa ra nhiều giải pháp quan trọng để giải quyết vấn đề này. Một trong số đó là phát triển các trung tâm đào tạo chuyên sâu về AI, công nghệ số và công nghệ sinh học. Ngoài ra, nghị quyết còn đề xuất chính sách miễn thuế thu nhập cá nhân trong một thời gian nhất định cho chuyên gia và hỗ trợ định cư cho người nước ngoài. Bên cạnh đó, Việt Nam đặt mục tiêu đạt 12 nhân lực R&D trên 10.000 dân vào năm 2030. Đây là bước đi đúng đắn để giải quyết vấn đề nhân lực, đặc biệt là trong việc thu hút chuyên gia nước ngoài. Chính sách này không chỉ mang tính thực tế mà còn tạo động lực lớn cho đội ngũ nghiên cứu trong nước.
Thứ ba, cơ chế pháp lý chưa đồng bộ và thủ tục hành chính rườm rà (đang là rào cản lớn đối với sự phát triển khoa học công nghệ tại Việt Nam). Hiện nay, Luật Khoa học và Công nghệ 2013 còn nhiều bất cập, gây khó khăn trong việc cấp phép nghiên cứu, chuyển giao công nghệ và triển khai thí điểm các dự án mới. Bên cạnh đó, thủ tục hành chính phức tạp khiến tiến độ các dự án bị chậm trễ. Nhận thức được điều này, Tổng Bí thư yêu cầu phải hoàn thiện thể chế, sửa đổi luật pháp để tạo ra môi trường pháp lý thông thoáng hơn. Ông cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thí điểm các công nghệ mới dù chưa có quy định cụ thể. Nghị quyết 57 đã đưa ra nhiều giải pháp nhằm tháo gỡ các vướng mắc này. Một trong những giải pháp quan trọng là sửa đổi các luật liên quan, như Luật Khoa học và Công nghệ và Luật Sở hữu trí tuệ, trong năm 2025. Ngoài ra, cơ chế “sandbox” sẽ được áp dụng để thử nghiệm các công nghệ mới như blockchain, trí tuệ nhân tạo (AI) và năng lượng hạt nhân trong môi trường kiểm soát. Cùng với đó, chính phủ cũng sẽ đơn giản hóa thủ tục hành chính và đẩy mạnh chuyển đổi số trong quản lý các dự án khoa học công nghệ. Giới chuyên gia đánh giá, việc áp dụng mô hình “sandbox” là một bước tiến lớn, giúp các nhà khoa học thử nghiệm ý tưởng sáng tạo mà không bị ràng buộc bởi những quy định lỗi thời.
Thứ tư, khả năng ứng dụng thực tiễn và thương mại hóa các nghiên cứu khoa học công nghệ (KHCN) ở Việt Nam còn thấp. Hiện nay, nhiều nghiên cứu chỉ dừng lại ở mức lý thuyết, không được ứng dụng vào sản xuất hoặc đưa ra thị trường. Một trong những nguyên nhân chính là sự thiếu liên kết giữa viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp. Tổng Bí thư nhấn mạnh rằng nghiên cứu khoa học phải gắn với thực tiễn, đồng thời lấy doanh nghiệp làm trung tâm đổi mới sáng tạo. Ông cũng đặt mục tiêu nâng tỷ lệ thương mại hóa sáng chế lên 8-10% nhằm tạo ra giá trị thực tế từ nghiên cứu. Để thực hiện điều này, Nghị quyết 57 đưa ra nhiều giải pháp quan trọng. Trước hết, chính phủ sẽ thúc đẩy hợp tác công - tư, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) cũng như chuyển giao công nghệ. Ngoài ra, Việt Nam cũng đặt mục tiêu tăng trưởng số lượng đơn đăng ký sáng chế từ 16-18% mỗi năm và đảm bảo tỷ lệ thương mại hóa đạt từ 8-10%. Một giải pháp quan trọng khác là hỗ trợ các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) trong quá trình chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ cao, đặc biệt khi doanh nghiệp được xem là trung tâm của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.
Thứ năm, Việt Nam vẫn đang đối mặt với những hạn chế trong hợp tác quốc tế và tiếp cận công nghệ tiên tiến. Hiện nay, phần lớn công nghệ vẫn phụ thuộc vào nhập khẩu, trong khi khả năng tham gia vào chuỗi giá trị công nghệ toàn cầu còn hạn chế. Điều này làm chậm quá trình đổi mới và phát triển công nghệ nội địa. Nhằm khắc phục tình trạng này, Tổng Bí thư nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng cường hợp tác quốc tế, thu hút đầu tư và chuyển giao công nghệ từ các quốc gia tiên tiến. Ông đặt mục tiêu thu hút ít nhất 3 tổ chức công nghệ toàn cầu đến Việt Nam trước năm 2030 để nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo. Để hiện thực hóa mục tiêu này, Nghị quyết 57 đề ra nhiều giải pháp cụ thể. Một trong số đó là đẩy mạnh hợp tác trong các lĩnh vực chiến lược như trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ bán dẫn, công nghệ sinh học và năng lượng hạt nhân. Ngoài ra, Việt Nam sẽ thành lập Hội đồng Tư vấn Quốc gia với sự tham gia của các chuyên gia công nghệ toàn cầu nhằm thúc đẩy các sáng kiến mới. Nghị quyết cũng đề ra lộ trình thu hút ít nhất 3 tổ chức công nghệ toàn cầu vào năm 2030 và 5 tổ chức vào năm 2045.
Nghị quyết 57 với vai trò là một văn kiện chiến lược, nhưng theo Tổng Bí thư Tô Lâm đưa Nghị quyết vào cuộc sống sẽ gặp nhiều khó khăn, cần khẩn trương tháo gỡ trên tinh thần “vừa chạy vừa xếp hàng”. Đây cũng là điều mà những người làm nghiên cứu đang mong mỏi, kỳ vọng.

​